Rekening houden met het doenvermogen van de burger: het kan soms voelen als een grote opgave. Waar begin je? Kaj Bots is optimistisch en ziet vele mogelijkheden. “In elke stap van de beleidscyclus zijn er manieren om doenlijkheid te toetsen. Onderschat niet de kracht van klein en vroeg beginnen.”

Je leest een blog uit de reeks ‘Achter de schermen bij gedragsveranderaars’. In deze blogs nemen we je mee in hoe gedragsveranderaars bij de Behavior Change Group werken. Wat is hun kijk op het vakgebied? Welke ontwikkeling zien zij, en hoe gaan ze daarmee om? In deze blog zoomen we in op doenvermogen en de invloed van gedrag in beleidsontwikkeling.

Ik zie dat er veel meer aandacht komt voor menselijk gedrag bij de overheid, en dus ook in het ontwikkelen en toetsen van beleid. Hoe is dat zo ontstaan?

Ik denk dat dat meerdere redenen heeft. De eerste reden is een ontwikkeling binnen de overheid om meer rekening te houden met burgers en bedrijven: wat betekent het nieuwe beleid voor de doelgroep voor wie het beleid bedoeld is?

We komen uit een tijd waarin er veel bezuinigd is. Veel dingen moesten efficiënter, digitaal, enzovoorts. Nu kijken we steeds meer naar: hoe kunnen we dit menselijker maken en echt maatwerk leveren? Ik merk dat ambtenaren binnen ministeries, provincies en gemeenten veel nadenken over: hoe pakt dit concreet uit voor de burger en hoe kunnen we hen betrekken? Daar is echt intrinsieke motivatie voor.

Aan de andere kant zijn er helaas ook dingen mis gegaan. De toeslagenaffaire is daar een voorbeeld van. Zo bleek uit de rapporten van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (POK) en Tijdelijke Commissie Uitvoeringsorganisaties (TCU) dat we veel meer rekening moeten houden met het doenvermogen van de burger. Hoeveel vragen we van mensen en is dat realistisch?

Tegenwoordig is het ook verplicht om in de beleidsvorming rekening te houden met het doenvermogen. Deze kwaliteitseis is opgenomen in het Beleidskompas. 

Daardoor is het thema doenvermogen wel in een stroomversnelling gekomen.

Doenvermogen – dat vind ik typisch een term die iedereen anders uitlegt. Hoe kijk jij daar naar?

Persoonlijk ben ik van mening dat het eigenlijk niet zoveel uitmaakt welke term je gebruikt – doenvermogen, doenlijkheid, rekening houden met gedrag, gedragsproof beleid, etc. 

Volgens mij gaat het er in alle gevallen om dat je bedenkt: hoe gaat dit straks uitpakken voor de burger? Of: hoe pakt dit nú al uit voor de burger? Dus echt denken en handelen vanuit een burgerperspectief. Of het nu om beleid, uitvoering of communicatie gaat.

Een interessante insteek vind ik: hoe kunnen we ons eigen beleid, processen en communicatie doenlijk(er) maken voor de burger? Oftewel: hoe maken we het zo duidelijk en makkelijk mogelijk? Dat is een andere insteek dan alleen kijken naar wat een burger wel of niet lukt. 

Mijn persoonlijke doenvermogen kan namelijk ook variëren: het ene moment is het hoog en het volgende moment is het laag. Het wordt bijvoorbeeld bepaald door wat er van mij verwacht wordt en welke life-events er allemaal spelen. In de ene situatie heb ik wel de juiste kennis en vaardigheden en in de andere niet. Dat geldt ook voor andere mensen.

Het is dus ook best moeilijk om grip te krijgen op het doenvermogen van een burger.  Daarom ben ik van mening dat je je beter kan richten op het doenlijker maken van beleid en processen.

Wanneer is het beleid dat je maakt dan ‘doenlijk’ voor de burger? Hoe weet je dat?

Je kunt op verschillende manieren beoordelen of iets ‘te doen’ is voor de burger.

Een van de eerste onderzoeken die wij deden op het gebied van doenvermogen was een onderzoek naar alternatieven voor het toeslagenstelsel. Hierbij onderzochten we in opdracht van het ministerie van Financiën in hoeverre de alternatieve beleidsopties doenlijk zijn voor de burger, en met welke gedragsaspecten ze rekening moeten houden als de overheid een nieuw toeslagenstelsel verder uitwerkt.

We waren benieuwd wat burgers van de alternatieve vormen van het toeslagenstelsel vonden en daarom hebben we een doenlijkheidsscan ontworpen.

Om de doenlijkheid goed in kaart te brengen, keken we naar verschillende onderliggende componenten:

• Acties. Hoeveel acties moet de burger uitvoeren? En hoeveel tijd en moeite kosten deze acties? Moet de burger iets eenmalig doen, of elke maand opnieuw?
• Begrijpelijkheid. In hoeverre is het beleid eenvoudig (en dus goed) uit te leggen? Snappen burgers waarom dat beleid er is, wat het inhoudt, en wat dit betekent voor hun eigen leven?
• Consequenties. Wat zijn de gevolgen als een burger bijvoorbeeld een fout maakt of iets vergeet? Is die consequentie klein of groot, valt het nog terug te draaien?

In een ander onderzoek voor het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) bestudeerden we de doenlijkheid van twee beleidsopties. Dit was onze bijdrage aan het IBO (interdepartementaal beleidsonderzoek) ‘Vereenvoudiging Sociale Zekerheid’. 

Hier was de vraag: als SZW dit beleid gaan uitvoeren, welke ‘gedragsbouwstenen’ zijn dan cruciaal en houden de nieuwe beleidsopties voldoende rekening met deze bouwstenen? 

Met gedragsbouwstenen bedoelen we belangrijke elementen die gebaseerd zijn op fundamentele basisbehoeften van de mens. Deze gedragsbouwstenen zijn in het kader van het IBO vormgegeven door SZW, UWV, SVB, de Belastingdienst en enkele gemeenten.

Deze twee onderzoeken laten wel zien dat er niet één specifieke methode is om te checken of beleid doenlijk is. Je kunt bijvoorbeeld kijken naar ABC (acties, begrijpelijkheid en consequenties), maar ook naar basisbehoeften en gedragsbouwstenen.

Hoe kan ik in de beleidsvoorbereiding al rekening houden met menselijk gedrag? Zijn daar bepaalde methoden of instrumenten voor?

Het belangrijkste is dat je beseft dat er ontzettend veel mogelijk is. Er zijn meerdere manieren om in kaart te brengen of je beleid doenlijk is. 

Je hoeft ook niet altijd een omvangrijk onderzoek te doen: het hoeft geen jaar te duren.

Mijn eerste tip is om klein te beginnen: praat eens met een gedragsexpert.
Dit kan iemand van je eigen organisatie zijn of van een extern adviesbureau of universiteit. Vertel waar je tegenaan loopt en spar met elkaar. Probeer samen te bepalen: wat is het eerste, kleine element dat je doenlijker kan maken?

Mijn tweede tip is om op hoofdlijnen een burgerreis te schetsen.
Dit helpt je om abstract beleid te vertalen naar stappen die de burger straks in de praktijk moet zetten. Kun je bedenken hoe dit er voor de burger uit gaat zien? Welke stappen (acties) moet een burger uitvoeren? Als je dit gaat uittekenen, ontdek je welke informatie je nog mist en welke keuzes er nog gemaakt moeten worden. Ook hier is het weer goed om te beseffen dat een grove schets in het begin volstaat. Je kunt de burgerreis zelf uittekenen, maar het kan ook fijn zijn om dit met collega’s te doen. 

Mijn derde tip is om te checken of er de afgelopen jaren onderzoek naar jouw specifieke doelgroep is gedaan.
Je kunt ook andere organisaties spreken die vergelijkbare trajecten hebben (door)lopen, of experts die meer weten over bepaald gedrag. Denk aan medewerkers van schuldhulpverlening als je burgers met meervoudige schulden onderzoekt. Uiteraard kun je ook met de doelgroep zelf gaan praten.

Zelf hebben wij bijvoorbeeld als ‘externe gedragsexperts’ een burgerreis getoetst bij gedragsexperts van diverse uitvoeringsorganisaties. Zij hadden kennis die wij simpelweg niet hadden over de doelgroep. 

Elke methode geeft je weer andere informatie. Het helpt je om elke keer te toetsen: zijn we nog op de goede weg? Is het beleid wel zo doenlijk als we dachten?

Wil je weten op welke manieren je het burgerperspectief kan betrekken? Check dan deze infographic ‘Burger- en gedragsperspectief betrekken bij beleidsvorming’.

Denk jij dat een doenvermogentoets een standaard onderdeel in het werkproces van beleidsmakers moet zijn?

Uiteindelijk helpt het de beleidsmakers ook, want door aan de voorkant al rekening te houden met doenlijkheid en gedrag, wordt het beleid aan de achterkant ook meer doelmatig en doeltreffend. Waardoor je achteraf ook het beleid mogelijk minder hoeft bij te sturen.

Voor mijn gevoel zijn we al een eind op weg als het om het inbedden van gedragskennis gaat. Dat zie je mooi terug in het Beleidskompas waar de overheid mee werkt: gedrag wordt echt geïntegreerd in de beleidsvorming. Ook is de overheid bezig met een doenvermogentoets-tool, dus dat gaat in de toekomst zeker helpen. 

Dat wil niet zeggen dat we het volgend jaar allemaal perfect doen, maar het zijn goede stappen. Ik zie dit echt als een meerjarenproces.

Ik ben ook wel benieuwd naar de ‘achterkant’ van beleid. Hoe toets je of de uitwerking gedragsproof is?

Ook dat kan op verschillende manieren. 

DUO heeft bijvoorbeeld een aantal mooie gedragsexperimenten uitgevoerd via online simulaties om het mogelijke gedrag (in de toekomst) van studenten te onderzoeken. 

Daarnaast hebben we een onderzoek gedaan voor Dienst Toeslagen voor de invoeringstoets ‘recht op kinderopvangtoeslag bij Wlz-indicatie’. De invoeringstoets is een nieuw evaluatie-instrument van de Rijksoverheid, bedoeld om de effectiviteit van nieuwe wet- en regelgeving al in een vroeg stadium in de praktijk te beoordelen. Voor het eerst zijn het gedrags- en burgerperspectief opgenomen in deze nieuwe evaluatievorm.

Dit illustreert dat er heel veel punten in het beleidsproces zijn waar je doenlijkheid kan toetsen – of het nu om beleidsvoorbereiding, de uitvoeringstoets, procesontwerp, contact met de burger, de invoeringstoets of een beleidsevaluatie gaat.

Wat moet ik als beleidsmaker weten of kunnen om doenlijk beleid te ontwikkelen?

Ik denk niet dat elke beleidsmaker gedragsexpert hoeft te worden. 

Wel kan het fijn zijn om basiskennis over menselijk gedrag te hebben, bijvoorbeeld over de fundamentele basisbehoeften van de mens en psychologische weerstanden. Dat helpt je om anders te kijken naar beleid: waar zou het minder goed uitpakken, waar juist goed, en waarom is dat zo? Momenteel geven we bijvoorbeeld trainingen over gedrag en beleid voor beleidsmakers van verschillende ministeries. 

Het voornaamste is dat je goed kunt beoordelen wat je zelf kunt doen en wanneer je expertise van anderen nodig hebt – bijvoorbeeld een gedragsexpert of BIT-team binnen je ministerie of een extern adviesbureau. 

Maar nogmaals: onderschat niet de kracht van klein beginnen. 

Samen met collega’s een grove schets maken van de burgerreis, of sparren met een gedragsexpert binnen je ministerie, kan al een hele hoop goede inzichten opleveren en een mooie eerste stap zijn.

Meer leren? Op woensdag 25 september geven we van 12.00-13.00 een inspiratiewebinar ‘Gedragsinzichten in beleid.’ Schrijf je hier in.

Vind je het fijn om te sparren met Kaj of één van onze gedragsexperts over hoe je gedragskennis kunt toepassen in beleid? Meld je hier aan voor een gratis spreekuur. We denken graag met je mee.