Wat is gedragsverandering voor jou: nudging of beleid? Een catchy campagne of een aanpassing in het systeem? Of kies jij voor de veilige optie: allebei? Al zou ik altijd geneigd zijn een risicootje te nemen, doe ik dat hier niet. The safe option it is: systeemverandering is cruciaal als we gedrag willen veranderen. En een nudge kan net dat benodigde laatste zetje in de rug zijn. 

Welke plek systeemverandering heeft binnen gedragsverandering en welke argumenten daarvoor pleiten, is een complex verhaal (hier nemen onze collega-gedragsveranderaars van D&B je mee in de wereld erachter). De praktijk staat echter bol van de illustraties van nudges, op plekken waar een systeemaanpassing fundamenteel was geweest. Hoe leer jij die herkennen? We geven je drie voorbeelden waar nudges en systeemverandering goed samen kunnen werken, maar dat nog niet altijd doen.

Nudge naar blauwe zone

Hoe we met onze gezondheid omgaan is onze eigen verantwoordelijkheid, dat is de heersende norm. We moeten gezonde keuzes maken: over het aantal stappen dat we zetten, het eten dat we in onze mond stoppen, de alcohol die we drinken en of we af en toe een sigaretje opsteken. We weten wat gezond is. Maar waarom eten we dan toch die bitterballen op die nieuwjaarsborrel, terwijl we net met onszelf hebben afgesproken dat we dit jaar gezonder willen leven? Dit werd door onderzoekers lang toegeschreven aan de present bias (Chater & Loewenstein, 2022): onze neiging om genoegen te nemen met een kleine beloning op korte termijn (zoals een paar bitterballen), in plaats van een grotere beloning op de lange termijn (zoals een fit lichaam aan het einde van het jaar). Niks mis met een bitterbal op zijn tijd, maar wanneer de present bias elke keer de overhand heeft, zal je dat langetermijndoel nooit bereiken. Toch worden de bitterballen nog steeds geserveerd, maar tegelijkertijd worden er allerlei nudges ingezet om mensen maar gezondere keuzes te laten maken. Klopt dit wel? 

Sociaal psychologen Chater en Loewenstein (2022) zeggen van niet: er zou geen bewijs gevonden zijn voor de invloed van de present bias op obesitas. Wél is er bewijs gevonden dat mensen vaak zwaarder worden wanneer ze verhuizen en eetgewoonten van het nieuwe thuisland overnemen. Oftewel: obesitas hangt samen met het systeem waarin de mens leeft. De blauwe zones zijn het toonbeeld van dit gedachtegoed. In deze zeven zones leven mensen het langst, door hun gezonde levensstijl. En daaronder ligt het systeem ten grondslag: ze bewegen bijvoorbeeld veel door het werk dat ze doen en de (bergachtige) omgeving en ze eten voornamelijk plantaardige producten, omdat dat in de cultuur zit. (Meer weten over gezondheidsgedrag? In deze blog leggen we gezondheidsinterventies onder loep.)

Schoon gedrag

Ook als het gaat om schoon en duurzaam gedrag, wordt er vaak geleund op individuele verantwoordelijkheid. Ken je de campagne ‘Zwerfafval, natuurlijk raap je ook iets op!’, die Nederlanders stimuleert om dagelijks wat zwerfafval op te ruimen? Een mooi initiatief, want als we allemaal elke dag een stuk afval van de straat plukken, wordt het straatbeeld een stuk schoner. Maar het effect op het daadwerkelijke gedrag laat te wensen over. En een paar keer doorklikken op de website van het platform laat zien dat deelnemers van deze campagne onder andere McDonald’s en Coca-Cola zijn. Juist de merken waarvan het meeste afval wordt gevonden tijdens landelijke opschoondagen. 

Dubbel dus, maar nog steeds zijn dit soort campagnes waar mensen op hun verantwoordelijkheid worden gewezen om afval op te rapen de go to als het gaat om zwerfafval tegengaan. Net als enkel felgekleurde afvalbakken inzetten die de aandacht trekken en voetstapjes op de grond richting de dichtstbijzijnde afvalbak. En deze gedragsinterventies zijn zeker goede manieren om mensen de goede richting op te laten bewegen. Maar om echt effect te bereiken, wil je dat systeemveranderingen daaraan ten grondslag liggen. Een mooi voorbeeld is statiegeld dat is ingevoerd op kleine flesjes. Sinds de invoering daarvan is de hoeveelheid zwervende plastic flesjes flink afgenomen. En dan kan een ondersteunende campagne juist waardevol zijn.

Ecologische voetafdruk of CO₂-tax

Heb jij ooit je ecologische voetafdruk berekend? Tegenwoordig kan je dat op honderden websites doen. Je vult wat vragen in over je persoonlijke leefstijl en daaruit rolt hoeveel impact jij op het klimaat hebt. En natuurlijk tips wat je daaraan kunt doen. Maar is dit de manier om mensen ertoe te zetten minder CO₂ uit te stoten, wanneer vliegen nog steeds zeer toegankelijk is, vlees spotgoedkoop en je met één druk op de knop online nieuwe spullen en kleding kan bestellen? Natuurlijk is het een leuke tool om meer inzicht te krijgen in jouw impact op het klimaat, maar om mensen beduidend minder CO₂ te laten gebruiken is er ook verandering nodig binnen het systeem. Bijvoorbeeld ervoor zorgen dat het openbaar vervoer goedkoper is dan zelf de auto nemen, dat tweedehandskleding de standaard is of dat er een vleestax wordt ingevoerd. En natuurlijk heb je voor dit soort grote systeemveranderingen ook nudges en slimme gedragsinterventies nodig om ervoor te zorgen dat mensen meebewegen met deze veranderingen en de weerstand niet te groot is.

Systeemverandering en nudging gaan hand in hand

Maar is systeemverandering dan altijd de crux? Nee, het is juist belangrijk dat het samengaat. Enkel het systeem veranderen kan bergen weerstand oproepen. Ook als het doel van die systeemverandering goed is. Denk maar eens aan systeemveranderingen ten aanzien van klimaatverandering: de boerenprotesten na het plotseling invoeren van nieuwe stikstofmaatregelen en de weerstand die ontstaat wanneer er ergens windmolens worden geplaatst. Daarbij zijn slimme gedragsveranderingstechnieken juist belangrijk om weerstand te verlagen of mensen mee te nemen in de transitie. 

Systeemverandering en nudges ondersteunen elkaar en zijn dus beiden nodig om mensen écht naar een gezonde, duurzame samenleving te laten bewegen. Kijk eens om je heen. Herken jij ze nu?

Meer weten over de rol van systeemverandering? In onze Vervolgopleiding voor alumni van de Postacademische Opleiding tot Gedragsveranderaar gaan we hier dieper op in.

Bronnen

Chater, N., & Loewenstein, G. (2022). The i-frame and the s-frame: How focusing on the individual-level solutions has led behavioral public policy astray. Behavioral and Brain Sciences. doi: https://doi.org/10.1017&am